Portal Orzeczeń Sądu Rejonowego w Słupsku

UZASADNIENIE

W pozwie złożonym 15 lutego 2023 roku powódka A. R. zastępowana przez adwokata wniosła o zasądzenie od pozwanej (...) spółki akcyjnej z siedzibą w W. kwoty 4.356 złotych z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 7 września 2022 roku do dnia zapłaty, a także o zwrot kosztów procesu.

W uzasadnieniu wskazano, że powódka 6 kwietnia 2012 roku zawarła z pozwaną umowę ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi, potwierdzoną polisą numer (...). Umowa ta została rozwiązana 24 maja 2022 roku. Wartość rachunku powódki na dzień wykupu ustalono na kwotę 13.464,48 złotych, która została wypłacona powódce. Powódka wpłaciła jednak dużo wyższą kwotę, a w czasie trwania umowy pozwana każdego miesiąca pobierała opłatę administracyjną, której łączna wartość wyniosła 4.356 złotych. Tej właśnie kwoty powódka domaga się w ramach żądania pozwu. W piśmie z 23 sierpnia 2022 roku powódka wezwała pozwaną do zapłaty wyznaczając jej 14-dniowy termin na spełnienie świadczenia. Pozwana nie uczyniła zadość żądaniu. Roszczenie stało się wymagalne 24 maja 2022 roku. Uzasadniając żądanie, powódka zakwestionowała postanowienia ogólnych warunków umowy z załącznikami w zakresie, w jakim przewidują pobieranie opłaty administracyjnej. W jej ocenie postanowienia ta mają charakter niedozwolony.

W odpowiedzi na pozew pozwana (...) spółka akcyjna z siedzibą w W. , zastępowana przez radcę prawnego, wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz o zwrot kosztów procesu. Pozwana zakwestionowała niedozwolony charakter postanowień umowy przewidujących pobieranie opłaty administracyjnej oraz podniosła zarzut częściowego przedawnienia roszczenia.

Pozwana przyznała sam fakt zawarcia umowy (przy wykorzystaniu wzorca umownego, który powódka otrzymała przed przystąpieniem do umowy) oraz jej warunki, wskazując, że w okresie trwania umowy wynoszącym 121 miesięcy pobrała 121 opłat administracyjnych po 36 złotych każda (łącznie 4.356 złotych). Zaprzeczyła jednak, aby postanowienia ogólnych warunków umowy oraz tabeli opłat i limitów przewidujące pobieranie opłaty administracyjnej stanowiły klauzule abuzywne. Ponadto zaprzeczyła, aby opłata administracyjna nie stanowiła świadczenia głównego w umowie ubezpieczenia po stronie powódki, zastrzeżonego w zamian za ekwiwalentną usługę świadczoną przez pozwaną. Podniosła, że powódka była informowana przed przystąpieniem do umowy ubezpieczenia, czym jest „składka zainwestowana”, jaka jest jej wysokość oraz że podstawą do naliczenia opłaty administracyjnej będzie właśnie ta składka. Powódka była informowana, na poczet jakich czynności pobierana jest opłata administracyjna. Ponadto pozwana zakwestionowała wskazaną przez powódkę na „8 lutego 2022 roku” datę wymagalności roszczenia. Uzasadniając zarzut przedawnienia roszczenia, pozwana podniosła, że roszczenie powódki było wymagalne w terminie alokacji każdej składki bieżącej. Uległo ono przedawnieniu za okres dalszy niż 3 lata przed datą wniesienia pozwu (20 stycznia 2023 roku), a więc co do kwoty 3.384 złotych, z uwagi na treść art. 819 kodeksu cywilnego. Jednocześnie uzasadnieniem dla stwierdzenia przedawnienia jest okresowy charakter świadczenia. Ewentualnie występuje przedawnienie co do kwoty 324 złotych z uwagi na upływ 10-letniego terminu od pobrania 9 opłat – pierwsza składka bieżąca została bowiem wpłacona do 6 kwietnia 2012 roku, a pozew wniesiono najwcześniej 20 stycznia 2023 roku.

W dalszym toku sprawy strony podtrzymały swoje stanowiska.

S ąd ustalił, co następuje.

30 marca 2012 roku A. R. podpisała deklarację przystąpienia do umowy ubezpieczenia na podstawie „warunków ubezpieczenia grupowego na życie i dożycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym «Plan Regularnego Oszczędzania Zabezpiecz Przyszłość»” (kod warunków UB_ (...)) w ramach umowy ubezpieczenia zawartej między spółką (...) a (...) Bank. Podpisując deklarację, A. R. podpisała zarazem m.in. oświadczenie, że przed podpisaniem deklaracji otrzymała treść warunków ubezpieczenia o kodzie UB_ (...).

Odrębnie A. R. podpisała oświadczenie stanowiące załącznik numer 1 do deklaracji przystąpienia, w którym zawarto sformułowanie, że zostały jej doręczone warunki ubezpieczenia.

dow ód: deklaracja przyst ąpienia do umowy ubezpieczenia (k. 59-59v), załącznik numer 1 do deklaracji przystąpienia (k. 60)

12 kwietnia 2012 roku spółka (...) wystawiła certyfikat, w którym potwierdziła, że A. R. została objęta ochroną ubezpieczeniową na podstawie Warunków (...) i Umowy Grupowego (...) z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitałowym (...) zawartej między tą spółką a (...) Bank. Wskazano numer rachunku udziałów ( (...)) oraz datę początku ubezpieczenia (6 kwietnia 2012 roku), okres ubezpieczenia (od 6 kwietnia 2012 roku do 5 kwietnia 2027 roku), daty obserwacji (t-initial – 11 kwietnia 2012 roku, t-final – 5 kwietnia 2027 roku), a także wysokość „składki zainwestowanej” (22.500 złotych), wysokość „składki pierwszej” (4.500 złotych) oraz wysokość „składki bieżącej” (136 złotych). W treści certyfikatu podano również, że termin płatności kolejnych „składek bieżących” przypada na dzień roboczy poprzedzający „miesięcznicę” polisy (6 dzień każdego miesiąca) za kolejny miesiąc.

Zgodnie z warunkami ubezpieczenia certyfikat ten potwierdza objęcie A. R. ochroną ubezpieczeniową.

dow ód: certyfikat z 12 kwietnia 2012 roku (k. 12), warunki ubezpieczenia UB_ (...) (k. 17-24)

Do łączącej A. R. oraz spółkę (...) umowy znajdowały zastosowanie warunki ubezpieczenia oznaczonego kodem UB_ (...). Zgodnie z nimi:

⚫

§ 2 pkt 1 – „alokacja” oznacza nabycie „udziałów jednostkowych” za „składkę pierwszą” oraz za „składki bieżące” pomniejszone o opłatę administracyjną.

⚫

§ 2 pkt 12 – „fundusz” to ubezpieczeniowy fundusz kapitałowy stanowiący wydzieloną rachunkowo oraz odrębnie inwestowaną część aktywów towarzystwa ubezpieczeń tworzoną z alokowanych „składek pierwszych” i „składek bieżących” pomniejszonych o opłatę administracyjną, zarządzany według strategii inwestycyjnej opisanej w regulaminie.

⚫

§ 2 pkt 26 – „składka bieżąca” to składka wpłacana miesięcznie w wysokości określonej w „deklaracji przystąpienia”, nie niższa niż minimalna wysokość „składki bieżącej” określona w Tabeli Opłat i Limitów.

⚫

§ 2 pkt 27 – „składka pierwsza” to składka stanowiąca 20% „składki zainwestowanej”, wpłacana w wysokości nie niższej niż minimalna wysokość „składki pierwszej” określonej w Tabeli Opłat i Limitów.

⚫

§ 2 pkt 28 – „suma na ryzyku” to wartość ustalana na „datę początku ubezpieczenia” oraz każdą „miesięcznicę” polisy w celu wyznaczenia kwoty opłaty za ryzyko. Sumę na ryzyku stanowi różnica między sumą wartości opłaconych „składki pierwszej” i „składek bieżących” a „wartością rachunku udziałów” wyznaczoną na podstawie „wartości udziału jednostkowego” obowiązującej odpowiednio na „datę początku ubezpieczenia” lub „miesięcznicę polisy”.

⚫

§ 2 pkt 31 – „składka zainwestowana” to kwota wskazana w „deklaracji przystąpienia”, która zostanie zainwestowana w „fundusz” w ciągu całego „okres ubezpieczenia”.

⚫

§ 2 pkt 32 – (...) to zestawienie zawierające wysokość opłat i limitów oraz „wartość wykupu”, będące załącznikiem do warunków ubezpieczenia, stanowiące ich integralną część.

⚫

§ 2 pkt 43 – „wartość wykupu” to kwota wypłacana przez towarzystwo ubezpieczeń na zasadach przewidzianych w § 18.

⚫

§ 3 ust. 1-5 – (1) „Przedmiotem ubezpieczenia” jest życie „ubezpieczonego”. (2) Zakres „ubezpieczenia” obejmuje następujące „zdarzenia ubezpieczeniowe”: 1) śmierć „ubezpieczonego” w „okresie ubezpieczenia”; 2) dożycie przez „ubezpieczonego” ostatniego dnia „okresu ubezpieczenia”. (3) W przypadku śmierci „ubezpieczonego” w „okresie ubezpieczenia” towarzystwo ubezpieczeń wypłaca świadczenie ubezpieczeniowe, o którym mowa w § 15 pkt 1. (4) W przypadku dożycia przez „ubezpieczonego” ostatniego dnia „okresu ubezpieczenia” towarzystwo ubezpieczeń wypłaca świadczenie ubezpieczeniowe, o którym mowa w § 15 pkt 2. (5) W przypadku złożenia dyspozycji wypłaty „wartości wykupu” lub rezygnacji w „okresie ubezpieczenia” towarzystwo ubezpieczeń wypłaca „ubezpieczonemu” „wartość wykupu”, o której mowa w § 18.

⚫

§ 11 ust. 1-3 – (1) Wysokość „składki pierwszej”, na podstawie której towarzystwo ubezpieczeń oblicza wysokość „składki zainwestowanej” oraz „składki bieżącej” jest wskazana w „deklaracji przystąpienia” oraz potwierdzona w „certyfikacie”. (2) Wysokość „składki zainwestowanej” obliczana jest na podstawie zadeklarowanej „składki pierwszej” i jest niezmienna w całym „okresie ubezpieczenia”. „Składka zainwestowana” jest ustalana przez towarzystwo ubezpieczeń zgodnie ze wzorem , gdzie (...) to „składka zainwestowana”, a SP to „składka pierwsza”. (3) Wysokość „składki bieżącej” obliczana jest na podstawie wysokości „składki zainwestowanej”, o której mowa w ust. 2. Sposób obliczania wysokości „składki bieżącej” określa wzór , gdzie (...) to „składka bieżąca”, (...) to „składka zainwestowana”, SP to „składka pierwsza”, a (...) to „opłata administracyjna, o której mowa w § 14 ust. 1 pkt 1”.

⚫

§ 12 ust. 2 i 3 – (2) Pierwsze nabycie „udziałów jednostkowych” następuje za „składkę pierwszą” oraz za pierwszą „składkę bieżącą” po pomniejszeniu o opłatę administracyjną, pobraną zgodnie z § 14 ust. 1 pkt 1. Liczba nabytych „udziałów jednostkowych” obliczana jest zgodnie ze wzorem , gdzie SP to „składka pierwsza”, (...) to „składka bieżąca”, (...) to opłata administracyjna, o której mowa w § 14 ust. 1 pkt 1”, (...) to „składka zainwestowana”, a (...) to „wartość udziału jednostkowego w dacie nabycia”. (3) Nabycie „udziałów jednostkowych” za kolejną „składkę bieżącą” pomniejszoną o opłatę administracyjną, pobraną zgodnie z § 14 ust. 1 pkt 1 i zaewidencjonowanie ich na „rachunku udziałów” następuje w terminach wskazanych w Tabeli Opłat i Limitów. Do czasu nabycia „udziałów jednostkowych” środki pieniężne nie są oprocentowane. Liczba nabytych „udziałów jednostkowych” obliczana jest zgodnie ze wzorem , gdzie (...) to „składka bieżąca”, (...) to opłata administracyjna, o której mowa w § 14 ust. 1 pkt 1”, (...) to „składka zainwestowana”, a (...) to „wartość udziału jednostkowego w dacie nabycia”.

⚫

§ 14 ust. 1-2 – (1) Towarzystwo ubezpieczeń ma prawo pobierania następujących opłat: 1) opłaty administracyjnej, obejmującej opłatę za ryzyko, 2) opłaty za zawieszenie opłacania „składek bieżących” w okresie spłaty z tytułu zawieszenia opłacania „składek bieżących”, o którym mowa w § 13 ust. 7. (2) Wysokość opłat wymienionych w ust. 1 oraz sposób ich pobierania zostały określone w Tabeli Opłat i Limitów.

⚫

§ 15 – Z tytułu „ubezpieczenia” towarzystwo ubezpieczeń wypłaca: 1) w przypadku śmierci „ubezpieczonego” w „okresie ubezpieczenia” świadczenie w wysokości a) „sumy ubezpieczenia z tytułu śmierci ubezpieczonego” określonej w § 16 ust. 1 albo b) wartości rachunku udziałów – w przypadkach, o których mowa w § 17, z zachowaniem postanowień § 16 ust. 3-4; 2) w przypadku dożycia przez „ubezpieczonego” ostatniego dnia „okresu ubezpieczenia” – świadczenie w wysokości „sumy ubezpieczenia z tytułu dożycia ostatniego dnia okresu ubezpieczenia”, określonej w § 16 ust. 2; 3) w przypadku dyspozycji wypłaty „wartości wykupu” lub rezygnacji „ubezpieczonego” w „okresie ubezpieczenia” – „wartość wykupu”, o której mowa w § 18.

⚫

§ 16 ust. 1-2 – (1) Sumę ubezpieczenia w przypadku śmierci „ubezpieczonego” w „okresie ubezpieczenia” stanowi wyższa z wartości: 1) suma opłaconych „składki pierwszej” i „składek bieżących” albo 2) „wartość rachunku udziałów”. (2) Sumę ubezpieczenia w przypadku dożycia przez „ubezpieczonego” ostatniego dnia „okresu ubezpieczenia” stanowi „wartość rachunku udziałów” ustalona według „wartości udziału jednostkowego” z ostatniego dnia „okresu ubezpieczenia” skorygowana o 1) opłatę za ryzyko (…), 2) opłatę administracyjną (…), 3) kwotę z tytułu zawieszenia opłacania „składek bieżących” (…).

⚫

§ 18 ust. 1-3 i 4 pkt 1-2 – (1) Ubezpieczony ma prawo do „wartości wykupu” w każdym czasie trwania „okresu ubezpieczenia”. (2) Dyspozycja wypłaty „wartości wykupu” jest jednoznaczna z rezygnacją z „ubezpieczenia”. (3) Wypłata „wartości wykupu” może być zrealizowana na podstawie pisemnej dyspozycji „ubezpieczonego” przekazanej do „jednostki obsługującej ubezpieczenie” za pośrednictwem
ubezpieczającego” i skutkuje umorzeniem „wartości rachunku udziałów” i wypłatą przez towarzystwo ubezpieczeń „wartości wykupu”. (4) „Wartość wykupu” stanowi iloczyn „wartości rachunku udziałów” oraz stawki procentowej „wartości rachunku udziałów” właściwej dla „roku polisowego”, w którym nastąpił koniec „okresu ubezpieczenia”, określonej w Tabeli Opłat i Limitów”, skorygowany o: 1) opłatę za ryzyko należną towarzystwu ubezpieczeń za „miesiąc polisowy”, w którym następuje koniec „okres ubezpieczenia”, rozliczoną dziennie za liczbę dni do dnia zakończenia ochrony ubezpieczeniowej, 2) opłatę administracyjną należną towarzystwu ubezpieczeń za „miesiąc polisowy”, w którym następuje umorzenie „wartości rachunku udziałów” w związku z zakończeniem „okresu ubezpieczenia”, rozliczoną dziennie za liczbę dni do dnia umorzenia „wartości rachunku udziałów”.

dow ód: warunki ubezpieczenia UB_ (...) (k. 17-24)

Na gruncie Tabeli Opłat i Limitów stanowiącej załącznik numer 1 do warunków ubezpieczenia grupowego na życie i dożycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitałowym, minimalna wysokość pierwszej składki wynosiła 2.250 złotych, zaś minimalna wysokość składki bieżącej to 68 złotych. Z kolei odnośnie do sposobu pobierania opłaty administracyjnej wskazano, że jest ona naliczana procentowo od wartości „składki zainwestowanej” i jest pobierana miesięcznie ze „składki bieżącej” w dniu jej płatności. Wysokość opłaty w danym miesiącu miała być obliczana według wzoru , gdzie (...) to „miesięczna wysokość opłaty administracyjnej”, (...) to „składka zainwestowana”, a (...) to „wysokość opłaty administracyjne w skali roku”. Jako wysokość opłaty administracyjnej w skali roku wskazano „wraz z opłatą za ryzyko 1,92%”. Z kolei w zakresie sposobu pobierania opłaty za ryzyko, wskazano, że jest ona wliczona w opłatę administracyjną, a naliczana procentowo od „sumy na ryzyku” w przypadku, gdy suma ta jest większa od zera. Jako jej wysokość wskazano 0,033%, podając, że jest ona wliczona w opłatę administracyjną.

dow ód: Tabela Op łat i Limitów (k. 25-26)

Zgodnie z regulaminem funduszu (...) L. (...)”:

⚫

§ 3 ust. 1-7 – (1) Fundusz powstaje z alokowanych „składek pierwszych” i „składek bieżących” pomniejszonych o opłatę administracyjną – poprzez nabycie „udziałów jednostkowych”. (2) Celem „funduszu” jest powiększanie „wartości aktywów netto funduszu” w wyniku wzrostu wartości lokat „funduszu”. (3) W szczególności celem „funduszu” jest ochrona wartości „składek zainwestowanych” na koniec „okresu ubezpieczeniowego”. (4) Towarzystwo ubezpieczeń nie gwarantuje osiągnięcia celu inwestycyjnego określonego w ust. 2 i 3. (5) Towarzystwo ubezpieczeń odpowiada za należytą staranność w zarządzeniu „funduszem” w oparciu o określoną w § 4 strategię inwestycyjną. (6) Towarzystwo ubezpieczeń nie odpowiada za ryzyko inwestycyjne związane z inwestowaniem w „fundusz”. (7) Wyniki inwestycyjne osiągnięte w przeszłości nie mogą stanowić podstawy do oczekiwań odnośnie do jego wyników inwestycyjnych w przyszłości.

⚫

§ 4 ust. 2-4 – (2) Środki „funduszu” lokowane są do 100% w obligacje wyemitowane przez (...) plc, z których wypłata oparta jest na indeksie. (3) Instrumenty finansowe, o których mowa w ust. 2 wyceniane są w złotych polskich. (4) Inwestycja w instrumenty finansowe, o których mowa w ust. 2 wiąże się z ryzykiem kredytowym, przez które rozumie się możliwość wystąpienia trwałej lub czasowej niezdolności N. Bank (...) plc do odkupu lub wykupu wyemitowanych instrumentów finansowych.

⚫

§ 5 – Inwestycja w „fundusz” wiąże się z ryzykiem, w szczególności z: 1) ryzykiem związanym ze spadkiem wartości „indeksu” w wyniku zmian sytuacji na rynkach finansowych i tym samym brakiem zysku, ponieważ wynik „funduszu” zależny jest od zmiany wartości instrumentu pochodnego na „indeks” i zarówno wartość instrumentu pochodnego, jak i „indeksu” nie są z góry określone; 2) ryzykiem kredytowym, związanym z możliwości wystąpienia po stronie emitenta obligacji trwałej lub czasowej niezdolności do obsługi zadłużenia, w tym do realizacji zobowiązań z tytułu transakcji zawartych na rynku finansowym (umów depozytów terminowych, wyemitowanych obligacji, wystawionych instrumentów pochodnych); 3) ryzykiem utraty części „składki zainwestowanej” w przypadku rezygnacji z „ubezpieczenia” przed końcem „okresu ubezpieczenia”; 4) ryzykiem ograniczonej płynności, które jest związane z dokonywaniem wypłaty „wartości wykupu” bez możliwości wypłat częściowych w trakcie trwania „okresu ubezpieczenia”.

dow ód: regulamin funduszu (...) L. (...)” (k. 56-56v)

W czasie trwania umowy spółka (...) co miesiąc przez 121 miesięcy pobierała od A. R. kwotę 36 złotych z tytułu „opłaty kwotowej” będącej opłatą administracyjną, o której mowa w warunkach ubezpieczenia. Nabycie udziałów jednostkowych następowało za kwotę 100 złotych, przy czym 121 razy dokonano takiego nabycia. 6 kwietnia 2012 roku dokonano przy tym nabycia jednostek za 4.500 złotych bez pobrania opłaty administracyjnej.

dow ód: tabela przedstawiaj ąca szczegółowe zestawienie operacji finansowych na rachunku udziałów (k. 15-16)

W piśmie z 1 czerwca 2022 roku skierowanym do A. R., spółka (...) poinformowała adresatkę, że 24 maja 2022 roku był ostatnim dniem okresu ubezpieczenia, w związku ze złożeniem przez A. R. dyspozycji całkowitej wypłaty wartości wykupu. Jako kwotę do wypłaty wskazano 13.435,48 złotych, stanowiącą zarazem „wartość rachunku udziałów” oraz „wartość wykupu”. Z pisma wynika, że środki znajdowały się w funduszu (...) L. (...). Wartość udziału jednostkowego wynosiła 82,25 złotych, zaś liczba udziałów to 163, (...). Wartość udziałów jednostkowych określono na 13.464,48 złotych. Kwota składek, za którą zostały zakupione udziały jednostkowe („składka zaalokowana”) stanowiła 16.600 złotych, zaś kwota wpłaconej składki to 20.956 złotych. Ustalając wartość wykupu dokonano korekty opłaty administracyjnej na kwotę -28,88 złotych oraz korekty opłaty za ryzyko na kwotę -0,12 złotych.

dow ód: pismo z 1 czerwca 2022 roku (k. 13-14)

W piśmie z 23 sierpnia 2022 roku A. R. zastępowana przez pełnomocnika wezwała spółkę (...) do zwrotu sumy pobranych opłat administracyjnych w wysokości 4.356 złotych.

dow ód: pismo z 23 sierpnia 2022 roku (k. 27-30)

S ąd zważył, co następuje.

Powództwo zasługiwało na uwzględnienie.

Stan faktyczny ustalono na podstawie zgromadzonych w sprawie dokumentów, których wartość dowodowa nie była kwestionowana przez strony, a sąd nie znalazł podstaw, by czynić to z urzędu. Zeznania świadka K. G. okazały się nieprzydatne dla ustalenia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy, gdyż świadek nie pamiętała faktu zawarcia umowy z powódką ani żadnych szczegółów go dotyczących.

Istota sporu w niniejszej sprawie, mającego charakter prawny, dotyczyła tego, czy postanowienia warunków ubezpieczenia oraz Tabeli Opłat i Limitów odnoszące się do opłaty administracyjnej mają charakter niedozwolony, a tym samym do tego, czy były one wiążące dla powódki, a pozwana mogła pobierać te opłaty w okresie trwania umowy. Powódka zgłosiła bowiem roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia, o którym mowa w przepisie art. 410 § 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 roku kodeks cywilny (dalej „k.c.”) w zw. z art. 405 k.c.

Umowa ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym była umową dopuszczalną w świetle przepisów ustawy z 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej (obowiązującej w dacie zawarcia przez strony umowy – 6 kwietnia 2012 roku), a – po jej uchyleniu – jest uwzględniana przez przepisy ustawy z 11 września 2015 roku o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej. Umowa ta na gruncie przepisów obu wymienionych ustaw ma charakter nienazwany i mieszany, łącząc elementy ubezpieczeniowy i inwestycyjny, które mogą w danej umowie występować w różnej proporcji (uchwały Sądu Najwyższego z 24 stycznia 2020 roku, III CZP 51/19, z 10 sierpnia 2018 roku, III CZP 13/18, III CZP 20/18, i III CZP 22/18; wyroki Sądu Najwyższego z 28 marca 2018 roku, V CSK 398/17, z 18 grudnia 2013 roku, I CSK 149/13, z 8 lutego 2023 roku, (...) 583/22). Sąd Najwyższy przyjmuje, że umowy te ukształtowane są na bazie konstrukcji umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek, o której mowa w art. 808 k.c. Mają z zasady charakter umów grupowych, ponieważ są zawierane między ubezpieczycielem a ubezpieczającym przedsiębiorcą w celu zaproponowania konsumentom przystąpienia do nich. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się także, że umowy takie polegają na tym, że strony uzgadniają, że przynajmniej część składek będzie alokowana w jednostki ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego. Koniecznym elementem każdej takiej umowy – obok świadczeń ubezpieczeniowych – jest świadczenie inwestycyjne (oszczędnościowe) związane z możliwością wykupu „ubezpieczenia”. O ile jednak składnik inwestycyjny (oszczędnościowy) umowy, oparty na udzielanym ubezpieczycielowi zleceniu zarządzania wniesionymi środkami i przekazywaniu uzyskanego z tego tytułu zysku, jawi się jako świadczenie główne, to nic nie stoi na przeszkodzie, aby upoważnienie do zarządzania składnikami inwestycji („zlecenie”) zawierało rozbudowane gwarancje dla konsumenta podejmowania przez niego ostatecznych decyzji inwestycyjnych (wyroki Sądu Najwyższego z 22 listopada 2017 roku, IV CSK 61/17, z 25 lutego 2021 roku, (...) 16/21, z 8 lutego 2023 roku, (...) 583/22).

Zgodnie z art. 385(1) § 1-2 k.c., postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny (§ 1). Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie (§ 2).

Stosownie do art. 385(2) k.c., oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny.

Na podstawie przedstawionych przepisów należy wskazać, że dana klauzula może być uznana za niedozwoloną wówczas, gdy spełnione zostaną następujące przesłanki:

⚫

brak indywidualnego uzgodnienia treści postanowienia umownego,

2)  postanowienie umowne nie dotyczy głównych świadczeń stron, w tym ceny lub wynagrodzenia, pod warunkiem, że zostały one sformułowane w sposób jednoznaczny,

3)  ukształtowanie praw i obowiązków konsumenta nastąpiło w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i zarazem rażąco naruszający jego interesy.

W przepisie art. 385(1) § 3 k.c. wskazano, że nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. Z przepisu art. 385(1) § 4 k.c. wynika natomiast, że ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje.

W niniejszej sprawie nie było sporne, że postanowienia obejmujące opłatę administracyjną nie zostały uzgodnione indywidualnie. Pozwana przyznała, a fakt ten był niewątpliwy na tle okoliczności niniejszej sprawy, że umowa stron została zawarta w oparciu o postanowienia wzorca umowy, przedłożonego do akt sprawy przez powódkę.

Jeśli chodzi o charakter opłaty administracyjnej – ustalenie, czy była ona świadczeniem głównym – należy w pierwszej kolejności wskazać, że zgodnie z art. 805 § 1 i 2 k.c., przez umowę ubezpieczenia ubezpieczyciel zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę (§ 1). Świadczenie ubezpieczyciela polega w szczególności na zapłacie: (1) przy ubezpieczeniu majątkowym – określonego odszkodowania za szkodę powstałą wskutek przewidzianego w umowie wypadku; (2) przy ubezpieczeniu osobowym – umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku w życiu osoby ubezpieczonej (§ 2).

Umowa ubezpieczenia z funduszem kapitałowym zawiera elementy zarówno umowy ubezpieczenia, jak i umowy o zarządzanie portfelem finansowym. Zgodnie z art. 75 ust. 1 ustawy z 29 lipca 2005 roku o obrocie instrumentami finansowymi, zarządzanie portfelem, w którego skład wchodzi jeden lub większa liczba instrumentów finansowych, polega na podejmowaniu i realizacji decyzji inwestycyjnych na rachunek klienta, w ramach pozostawionych przez klienta do dyspozycji zarządzającego środków pieniężnych lub instrumentów finansowych.

W orzecznictwie wskazuje się, że podstawowym świadczeniem ubezpieczającego w omawianej umowie jest obowiązek zapłaty składek, a powiązanym z nim obowiązkiem ubezpieczyciela jest obowiązek zarządzania otrzymanymi składkami w umówiony sposób i dokonanie wypłaty w razie wystąpienia zdarzenia ubezpieczeniowego, tj. śmierci lub dożycia do określonego dnia przez ubezpieczonego (uchwała Sądu Najwyższego z 24 stycznia 2020 roku, III CZP 51/19). Konstrukcja umowy – której wyraźnie wypowiedzianym celem jest systematyczne budowanie kapitału na przyszłość i wypłata (w oparciu o wyniki inwestowania) świadczeń w razie zajścia zdarzeń ubezpieczeniowych z umowy ubezpieczenia na życie, a nie jest tym celem realizacja zysków w krótkim horyzoncie czasowym – pozwala na wyróżnienie jako głównych świadczeń ubezpieczyciela obowiązku wypłaty świadczenia dożycia lub świadczenia z tytułu śmierci oraz inwestowania w sposób wskazany przez ubezpieczającego środków pochodzących ze składek, a po stronie ubezpieczającego – obowiązek opłacania składek (uchwała Sądu Najwyższego z 17 lipca 2020 roku, III CZP 75/19). Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 8 lutego 2023 roku, pojęcie „głównego świadczenia stron” należy rozumieć w nawiązaniu do pojęcia elementów przedmiotowo istotnych ( essentialia negotii) umowy. O ile postanowienia dotyczące samej składki ubezpieczeniowej dotyczą głównego świadczenia strony (ubezpieczającego), o tyle postanowienia normujące sposób podziału tej składki na poszczególne części i ich przeznaczenie, takiego charakteru nie posiadają. Podział taki dokonywany jest bowiem nie przez ubezpieczonego wpłacającego składkę (spełniającego świadczenie), a przez samego ubezpieczyciela. On dokonuje pobrania opłaty administracyjnej ze składki wpłacanej przez ubezpieczonego przed jej zainwestowaniem ( (...) 583/22).

Pojęcie postanowień określających główne świadczenia stron należy interpretować wąsko, jako obejmujące jedynie klauzule wprost odnoszące się do obowiązku głównego, realizowanego w ramach umowy, przez określenie jego zakresu, a wszelkie wątpliwości należy rozstrzygać na rzecz objęcia klauzuli kontrolą merytoryczną (tak np. uchwała Sądu Najwyższego z 29 czerwca 2007 roku, III CZP 62/07).

W niniejszej sprawie w warunkach ubezpieczenia nie zdefiniowano opłaty administracyjnej. Na podstawie Tabeli Opłat i Limitów można ustalić, że obejmuje ona w niewielkiej części opłatę za ryzyko (pozostałe składniki nie zostały określone) oraz sposób jej obliczenia. Nie można stwierdzić, że świadczenie główne konsumenta – jakim była według pozwanej opłata administracyjna – w ogóle nie zostało zdefiniowane w warunkach umowy. Jest to pierwsza przesłanka przemawiająca za ustaleniem, że opłata administracyjna takim świadczeniem nie była. Argumentacja, w świetle której powódka miała obowiązek zapłacić składkę, a z kolei ze składki była pobierana opłata administracyjna jest nietrafna, gdyż w definicji „składki pierwszej” i „składki bieżącej” nie wyszczególniono, że obejmuje ona kwotę inwestowaną i opłatę administracyjną. Idąc tym tokiem rozumowania, do świadczenia określonego jako „składka” można by doliczyć nieoznaczoną liczbę różnych opłat o odmiennym charakterze, a wówczas wszystkie te składniki musiałyby zostać uznane za świadczenie główne. Jest to rozumowanie nieprawidłowe, gdyż świadczeniem głównym może być określony jedynie ten element „składki”, który jest rzeczywiście inwestowany, a nie wszystkie te elementy, które do tak rozumianej składki mogą być w sposób dowolny dodane, niezależnie od ich drugorzędnego charakteru pod kątem realizacji umowy. Nic nie stałoby na przeszkodzie, aby opłatę administracyjną pobrać jednorazowo, przy zawarciu umowy. Wówczas, jak się wydaje, nie budziłoby żadnych wątpliwości, że ma ona charakter odrębny od comiesięcznej składki. Tymczasem sposób pobierania opłaty administracyjnej – to, czy jest ona pobierana jednorazowo czy jest doliczana do składki – nie zmienia jej charakteru, zaś doliczenie jej do składki nie czyni jej świadczeniem głównym.

Opłata administracyjna nie jest przy tym – na gruncie obowiązującego porządku prawnego – obligatoryjnym elementem składki ubezpieczeniowej. Brak więc i z tych względów podstaw do stwierdzenia, że była ona świadczeniem głównym. Był to element swobodnie dodany do składki, o czym świadczą nie tylko względy logiczne, ale i same definicje „składki pierwszej” i „składki bieżącej”, gdzie nie ujęto, że obejmują one opłaty administracyjne.

Opłata administracyjna pojawia się w § 14 warunków ubezpieczenia jako jedna z opłat, którą ma prawo pobierać towarzystwo ubezpieczeń. Treść przekazanych powódce dokumentów dotyczących zawarcia umowy nie uprawnia do wniosku, że opłata administracyjna stanowiła wynagrodzenie bądź cenę, a skoro w istocie tak było – co podnosiła pozwana w odpowiedzi na pozew – to zostało one wprowadzone w sposób ukryty przed konsumentką. Nie daje się to ustalić na podstawie treści wzorca umownego – jeśli byłaby to cena lub wynagrodzenie, nie sposób stwierdzić za co, zaś sama nazwa świadczenia sugeruje jego uboczny charakter, co czyni zapisy o opłacie administracyjnej nieprecyzyjnymi. Sama pozwana w odpowiedzi na pozew raz odwołuje się do opłaty administracyjnej jako opłaty pozwalającej na pokrycie jej kosztów związanych z realizacją umowy, innym razem jako zysku. Brak jest jednoznacznego ujęcia tej kwestii w warunkach ubezpieczenia.

Przechodząc dalej, samo posłużenie się prostym dla przeciętnego odbiorcy wzorem matematycznym nie przemawia za stwierdzeniem niejednoznaczności postanowienia umownego. Kwestię tę należy jednak badać w szerszym kontekście postanowień umowy, na gruncie konkretnych warunków ubezpieczenia. W realiach niniejszej sprawy opłata administracyjna miała stała wysokość, która była możliwa do określenia wprost, kwotowo, w certyfikacie potwierdzającym zawarcie umowy. Wśród wielu ujętych w tym dokumencie informacji, nie wyszczególniono jednak konkretnej wysokości comiesięcznej opłaty administracyjnej. Warunki ubezpieczenia nie stawiały takiego wymagania. I właśnie ten brak zapisu dotyczącego sprecyzowania wysokości opłaty budzi wątpliwości. Nie jest bowiem zrozumiałe z punktu widzenia ochrony konsumenta niedoprecyzowanie podstawowego ciężaru finansowego, jaki miał on ponosić w związku z realizacją umowy przez pozwaną, a w miejsce tego posłużenie się ogólnym matematycznym wzorem, który przy tym nie oddaje rzeczywistej skali obciążenia konsumenta w stosunku do kwoty faktycznie alokowanej w fundusz, o czym szerzej w dalszej części uzasadnienia.

Mając na uwadze przedstawione argumenty stwierdzono, że opłata administracyjna nie stanowiła świadczenia głównego po stronie powódki, a nawet jeśliby tak było (opłata zawierała w sobie element wynagrodzenia lub ceny), to nie zostało ono sformułowane w sposób jednoznaczny.

Za utrwalony należy uznać pogląd, że postanowienie umowne jest sprzeczne z dobrymi obyczajami, jeżeli kontrahent konsumenta, traktujący go w sposób sprawiedliwy, słuszny i uwzględniający jego prawnie uzasadnione roszczenia, nie mógłby racjonalnie spodziewać się, że konsument przyjąłby takie postanowienie w drodze negocjacji indywidualnych (tak np. postanowienie Sądu Najwyższego z 29 czerwca 2021 roku, I CNP 24/19). Uznanie postanowień umowy lub wzorca za sprzeczne z dobrymi obyczajami nie polega na wskazaniu jaki „dobry obyczaj” został w konkretnej sprawie naruszony. Sąd powinien jednak uzasadnić, z jakich przyczyn uznaje poszczególne postanowienia za niedozwolone, odwołując się do reguł etycznych uczciwego i lojalnego postępowania w obrocie (wyrok Sądu Najwyższego z 3 lutego 2006 roku, I CK 297/05).

Badaniu pod kątem niedozwolonego charakteru podlegały postanowienia § 2 pkt 1, § 2 pkt 12, § 2 pkt 43, § 11 ust. 2 i 3, § 12 ust. 2 i 3, § 14 ust. 1 i 2, § 18 ust. 4 pkt 1 i 2 w zakresie, w jakim przewidywały prawo do pobrania opłaty administracyjnej bądź uwzględniały jej pobranie, a także sposób pobierania i wysokość w skali roku opłaty administracyjnej wskazane w Tabeli Opłat i Limitów.

4)  § 2 pkt 1 – „alokacja” oznacza nabycie „udziałów jednostkowych” za „składkę pierwszą” oraz za „składki bieżące” pomniejszone o opłatę administracyjną.

⚫

§ 2 pkt 12 – „fundusz” to ubezpieczeniowy fundusz kapitałowy stanowiący wydzieloną rachunkowo oraz odrębnie inwestowaną część aktywów towarzystwa ubezpieczeń tworzoną z alokowanych „składek pierwszych” i „składek bieżących” pomniejszonych o opłatę administracyjną, zarządzany według strategii inwestycyjnej opisanej w regulaminie.

⚫

§ 2 pkt 43 – „wartość wykupu” to kwota wypłacana przez towarzystwo ubezpieczeń na zasadach przewidzianych w § 18.

⚫

§ 11 ust. 2-3 – (2) Wysokość „składki zainwestowanej” obliczana jest na podstawie zadeklarowanej „składki pierwszej” i jest niezmienna w całym „okresie ubezpieczenia”. „Składka zainwestowana” jest ustalana przez towarzystwo ubezpieczeń zgodnie ze wzorem , gdzie (...) to „składka zainwestowana”, a SP to „składka pierwsza”. (3) Wysokość „składki bieżącej” obliczana jest na podstawie wysokości „składki zainwestowanej”, o której mowa w ust. 2. Sposób obliczania wysokości „składki bieżącej” określa wzór , gdzie (...) to „składka bieżąca”, (...) to „składka zainwestowana”, SP to „składka pierwsza”, a (...) to „opłata administracyjna, o której mowa w § 14 ust. 1 pkt 1”.

⚫

§ 12 ust. 2 i 3 – (2) Pierwsze nabycie „udziałów jednostkowych” następuje za „składkę pierwszą” oraz za pierwszą „składkę bieżącą” po pomniejszeniu o opłatę administracyjną, pobraną zgodnie z § 14 ust. 1 pkt 1. Liczba nabytych „udziałów jednostkowych” obliczana jest zgodnie ze wzorem , gdzie SP to „składka pierwsza”, (...) to „składka bieżąca”, (...) to opłata administracyjna, o której mowa w § 14 ust. 1 pkt 1”, (...) to „składka zainwestowana”, a (...) to „wartość udziału jednostkowego w dacie nabycia”. (3) Nabycie „udziałów jednostkowych” za kolejną „składkę bieżącą” pomniejszoną o opłatę administracyjną, pobraną zgodnie z § 14 ust. 1 pkt 1 i zaewidencjonowanie ich na „rachunku udziałów” następuje w terminach wskazanych w Tabeli Opłat i Limitów. Do czasu nabycia „udziałów jednostkowych” środki pieniężne nie są oprocentowane. Liczba nabytych „udziałów jednostkowych” obliczana jest zgodnie ze wzorem , gdzie (...) to „składka bieżąca”, (...) to opłata administracyjna, o której mowa w § 14 ust. 1 pkt 1”, (...) to „składka zainwestowana”, a (...) to „wartość udziału jednostkowego w dacie nabycia”.

⚫

§ 14 ust. 1-2 – (1) Towarzystwo ubezpieczeń ma prawo pobierania następujących opłat: 1) opłaty administracyjnej, obejmującej opłatę za ryzyko, 2) opłaty za zawieszenie opłacania „składek bieżących” w okresie spłaty z tytułu zawieszenia opłacania „składek bieżących”, o którym mowa w § 13 ust. 7. (2) Wysokość opłat wymienionych w ust. 1 oraz sposób ich pobierania zostały określone w Tabeli Opłat i Limitów.

⚫

§ 18 ust. 4 pkt 1-2 – „Wartość wykupu” stanowi iloczyn „wartości rachunku udziałów” oraz stawki procentowej „wartości rachunku udziałów” właściwej dla „roku polisowego”, w którym nastąpił koniec „okresu ubezpieczenia”, określonej w Tabeli Opłat i Limitów”, skorygowany o: 1) opłatę za ryzyko należną towarzystwu ubezpieczeń za „miesiąc polisowy”, w którym następuje koniec „okres ubezpieczenia”, rozliczoną dziennie za liczbę dni do dnia zakończenia ochrony ubezpieczeniowej, 2) opłatę administracyjną należną towarzystwu ubezpieczeń za „miesiąc polisowy”, w którym następuje umorzenie „wartości rachunku udziałów” w związku z zakończeniem „okresu ubezpieczenia”, rozliczoną dziennie za liczbę dni do dnia umorzenia „wartości rachunku udziałów”.

⚫

Tabela Opłat i Limitów:

⚫

sposób pobierania [opłaty administracyjnej]: Opłata administracyjna jest naliczana procentowo od wartości „składki zainwestowanej” i jest pobierana miesięcznie ze „składki bieżącej” w dniu jej płatności. Wysokość opłaty w danym miesiącu miała być obliczana według wzoru , gdzie (...) to „miesięczna wysokość opłaty administracyjnej”, (...) to „składka zainwestowana”, a (...) to „wysokość opłaty administracyjne w skali roku”.



wysokość w skali roku [opłaty administracyjnej]: Wraz z opłatą za ryzyko 1,92%.



sposób pobierania [opłaty za ryzyko]: Wliczona w opłatę administracyjną. Naliczana procentowo od „sumy na ryzyku”. Opłata za ryzyko jest naliczana w przypadku, gdy „suma na ryzyku” jest większa od zera.



wysokość w skali roku [opłaty za ryzyko]: 0,033%, wliczona w opłatę administracyjną.

Analizę przedmiotowego zagadnienia należy rozpocząć od stwierdzenia, że opłata administracyjna była naliczana procentowo od wartości „składki zainwestowanej”. Należy przypomnieć, że „składka zainwestowana” – w świetle warunków ubezpieczenia – to kwota, która zostanie zainwestowana w „fundusz” w ciągu całego „okresu ubezpieczenia” (§ 2 pkt 31). W niniejszej sprawie kwota ta wynosiła 22.500 złotych i była znana na etapie wręczania powódce certyfikatu (k. 12). Opłata administracyjna była więc pobierana od kwoty, która dopiero miała być zainwestowana w czasie trwania całej umowy, a nie od kwoty środków aktualnie powierzonych przez powódkę bądź zainwestowanych przez pozwaną. Miała ona charakter stały. Przy jej obliczaniu nie uwzględniono faktu, że umowa może zostać zakończona wcześniej w tym sensie, że nie ulegała ona pomniejszeniu w związku z wcześniejszym rozwiązaniem umowy. Jednocześnie wysokość opłaty była niezależna od wyników inwestycji i jakichkolwiek innych zmiennych czynników, które mogły wystąpić w czasie trwania umowy. Należy przy tym zwrócić uwagę, że definicja sformułowania „składka zainwestowana” w warunkach ubezpieczenia odbiega od potocznego rozumienia tego wyrażenia. Opłata administracyjna nie była bowiem liczona od składki zainwestowanej w rozumieniu, jakie nadaje temu wyrażeniu przeciętny użytkownik języka, a od „składki zainwestowanej” rozumianej jako wszystkie składki już wpłacone i te, które mają zostać wpłacone w przyszłości. Może to powodować dezorientację konsumenta, zaś takie postępowanie pozwanej nie znajduje racjonalnego uzasadnienia, przez co w ocenie sądu do wywołania owej dezorientacji zmierzało. Brak było zarazem postanowienia umownego przewidującego możliwość ponownego skalkulowania wysokości tej opłaty na wypadek wcześniejszego rozwiązania umowy.

Po drugie, wymaga powtórzenia, że skoro miesięczna wysokość opłaty administracyjnej była znana w momencie wręczania powódce certyfikatu, powstaje pytanie, dlaczego jej wysokość wprost, kwotowo w tym certyfikacie nie wskazano. Pozwana, mimo że istniała możliwość kwotowego określenia wysokości opłaty administracyjnej w certyfikacie nie uczyniła tego. W ocenie sądu było to nieuzasadnione i przemawia za stwierdzeniem, że powódka nie została w sposób rzetelny poinformowana o wysokości związanych z umową obciążeń. W istocie na każde zainwestowane 100 złotych składki bieżącej przypadało 36 złotych z tytułu opłaty administracyjnej (jej miesięczna wysokość wynosiła więc 36% inwestowanej comiesięcznie kwoty składki bieżącej), z czego powódka powinna była od początku zdawać sobie sprawę w wyniku rzetelnego poinformowania jej przez kontrahentkę co do tego faktu. Wskazanej zależności nie oddaje wzór matematyczny przewidziany do ustalenia wysokości miesięcznej opłaty administracyjnej. Co więcej, wzór ten nie oddaje skali obciążenia opłatą administracyjną w stosunku do kwoty składek rzeczywiście inwestowanych. Kwota opłaty administracyjnej za cały okres trwania umowy miała wynosić 6.480 złotych przy wysokości składki zainwestowanej 22.500 złotych. Gdyby w miejsce przedstawionego w Tabeli Opłat i Limitów wzoru zawrzeć informację, że opłata administracyjna stanowić będzie docelowo 28,8% całości wpłacanych w czasie trwania umowy składek, można byłoby mówić o jasnym i uczciwym sformułowaniu przedmiotowej kwestii.

Po trzecie – jak już wskazano – ani z warunków ubezpieczenia, ani z Tabeli Opłat i Limitów nie wynika, czym w swej istocie była opłata administracyjna. Na podstawie tych dokumentów wiadomo jedynie tyle, że częściowo obejmowała ona opłatę za ryzyko po stronie pozwanej. Warto w tym miejscu zauważyć, że w ramach zawartej umowy pozwana nie ponosiła ryzyka związanego z ochroną ubezpieczeniową powódki – nie ryzykowała (jak w klasycznych umowach ubezpieczenia) – że będzie musiała wypłacić powódce wyższe środki aniżeli uzyskane z wpłacanych przez nią składek. Innymi słowy – w umowie ubezpieczenia pozwana nie ponosiła ryzyka ubezpieczeniowego. Pozwana miała jedynie obowiązek zwrócić sumę opłaconych składek pierwszej i bieżących na wypadek śmierci powódki albo wartość rachunku udziałów (za którą to wartość nie ponosiła odpowiedzialności) – w zależności od tego, która z tych wartości okazałaby się wyższa. W przypadku dożycia przez powódkę ostatniego dnia okresu ubezpieczenia, pozwana miałaby obowiązek zapłacić wartość rachunku udziałów (za którą nie ponosiła odpowiedzialności).

Co więcej powódka mogła w wyniku umowy stracić całość wpłaconych składek, a pozwana ryzykowała najwyżej obowiązkiem zwrotu sumy uiszczonych przez powódkę składek (w przypadku śmierci powódki) przy ustaleniu stałej kwoty zysku liczonej od składki zainwestowanej (sumy pierwszej składki i składek bieżących, które miały być wpłacone w czasie trwania całej umowy) w postaci opłaty administracyjnej, niezależnej od wyników inwestycji. Dalej należy zauważyć, że w świetle regulaminu funduszu, pozwana inwestowała środki, które pochodziły wyłącznie od powódki (a nie również częściowo od pozwanej) (§ 3 ust. 1 regulaminu funduszu), na której w całości spoczywało ryzyko inwestycyjne, zaś pozwana nie gwarantowała osiągnięcia celu inwestycyjnego (§ 3 ust. 4 regulaminu funduszu). W przypadku spadku wartości jednostek udziału, środki składające się na świadczenie pochodziły wyłącznie od powódki i to ona ponosiła ryzyko utraty ich wartości. W przypadku wzrostu cen wartości jednostek udziału, pozwana nie ponosiła z kolei ryzyka faktycznej wypłaty świadczenia z własnych środków. Przy tym w obu przypadkach pozwana otrzymywała zysk w postaci comiesięcznych opłat administracyjnych w stałej wysokości ustalonej w przedstawiony już sposób.

Nie może również ujść uwadze, że świadczenie z tytułu dożycia pozostawało nieokreślone. Środki pochodzące od powódki były lokowane w całości w obligacje wyemitowane przez jeden podmiot zagraniczny, z których wypłata była oparta na indeksie. Obligacje te były wyceniane w złotych, co pociąga za sobą tę konsekwencję, że podmiot dokonujący wyceny aktywów musiał dokonać przeliczenia waluty obcej na walutę polską. W regulaminie nie wskazano jednak według jakiego kursu miałoby to następować. Poza niedookreśleniem tej kwestii, należy zwrócić uwagę nie tylko na ryzyko kursowe, ale i ryzyko kapitałowe – powódka ponosiła ryzyko, że emitent obligacji może być trwale lub czasowo niezdolny do obsługi zadłużenia, w tym do wykupu obligacji (§ 4 ust. 4 regulaminu funduszu).

Podsumowując powódka ponosiła ryzyko związane ze spadkiem wartości indeksu, ryzyko kredytowe, ryzyko utraty części składki zainwestowanej, ryzyko ograniczonej płynności (wyszczególnione w regulaminie funduszu), a także ryzyko kursowe (niewskazane w regulaminie funduszu) – czy ujmując rzecz prościej, całkowite ryzyko tego, że po 15 latach comiesięcznego uiszczania składek i opłat na kwotę łącznie niemal 30.000 złotych, po zakończeniu umowy („dożycia”) nie otrzyma żadnej kwoty. Pozwana natomiast nie ponosiła żadnego ryzyka (w najgorszej sytuacji – „śmierci” powódki – musiałaby zwrócić sumę uiszczonych dotąd przez powódkę składek), a ponadto nie ponosiła żadnej odpowiedzialności za wynik inwestycji. Powstaje pytanie, czy w tym kontekście konstrukcja opłaty administracyjnej przyjęta w umowie oraz jej wysokość (docelowo 28,8% „składki zainwestowanej”) mogą zostać określone jako uczciwe. W ocenie sądu odpowiedź jest stanowczo negatywna, zaś przedstawione postanowienia wzorca umownego oraz tabeli są sprzeczne z dobrymi obyczajami, przewidując opłatę, której sens jest w świetle tych postanowień niejasny, a której wysokość jest wygórowana w stosunku do rozkładu wynikającego z umowy ryzyka.

Wymaga podkreślenia, że pozwana ma prawo do pobierania wynagrodzenia bądź ceny za świadczone usługi inwestycyjne, jednak postanowienia umowne przewidujące takie wynagrodzenie lub cenę powinny być sformułowane w sposób jednoznaczny i uczciwy wobec konsumenta. Sąd nie neguje wskazanego prawa pozwanej, zaś poczynione zastrzeżenia dotyczą sposobu sformułowania wymienionych postanowień umowy i proporcjonalności obciążeń stron w stosunku do ponoszonego przez każdą z nich ryzyka.

Podkreślić przy tym należy, że zgodnie ze stanowiskiem pozwanej odnoszącej się do uchwały Sądu Najwyższego z 10.08.2018 roku (III CZP 20/18) „częścią tej opłaty jest też opłata za ryzyko ubezpieczeniowe ponoszone przez zakład ubezpieczeń. Zatem w umowie ubezpieczenia z (...) na rzecz zakładu ubezpieczeń przechodzi tylko ta część składki, która nie jest inwestowana, lecz jest przezeń zatrzymywana za świadczoną usługę. Tylko w tym zakresie ubezpieczony świadczy sensu stricte na rzecz zakładu ubezpieczeń i tylko w tym zakresie staje się dłużnikiem zakładu ubezpieczeń, a zakład ubezpieczeń wierzycielem, który może dochodzić należnych mu kwot w przypadku nieterminowej realizacji zobowiązań przez ubezpieczonego. Zakład ubezpieczeń nie ma natomiast możliwości egzekwowania tej części składki, która nie jest opłatą lecz ma być inwestowana na rachunek ubezpieczonego.” (pkt. 8 k. 40 verte i k. 41). Tym samym hipotetycznie mogłoby dość do sytuacji, zgodnie ze stanowiskiem pozwanej, w której ubezpieczony zapłaciłby wyłącznie składkę pierwszą, nie uiszczając składek bieżących, a niezależnie od tego zobowiązany byłby do zapłaty opłaty administracyjnej za cały okres związania stron umową w sytuacji, gdy nie dochodziło do nabywania udziałów jednostkowych ze składek bieżących. (§ 12 ust. 2 Warunków (...) k. 20).

Wobec stwierdzenia, że w niniejszej sprawie doszło do naruszenia interesów powódki jako konsumentki, konieczne było udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy miało ono charakter rażący. Z reguły rażące naruszenie interesu konsumenta jest naruszeniem dobrych obyczajów, ale nie zawsze zachowanie sprzeczne z dobrymi obyczajami rażąco narusza ten interes. W celu ustalenia, czy klauzula rażąco narusza interesy konsumenta, należy wziąć przede wszystkim pod uwagę, czy pogarsza ona jego położenie prawne w stosunku do tego, które – w braku odmiennej umowy – wynikałoby z przepisów prawa, w tym dyspozytywnych (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 20 czerwca 2018 roku, III CZP 29/17). O rażącym charakterze naruszenia można mówić w sytuacji, gdy postanowienie umowne w sposób znaczący odbiega od uczciwego sposobu ukształtowania praw i obowiązków stron umowy. Jest to naruszenie o charakterze wyraźnym, bezspornym, oczywistym. Cechuje je znaczna intensywność (wyrok Sądu Najwyższego z 13 października 2010 roku, I CSK 694/09). W judykaturze wskazuje się również trafnie, że rażące naruszenie interesów konsumenta oznacza nieusprawiedliwioną dysproporcję, na niekorzyść konsumenta, praw i obowiązków wynikających z umowy, skutkujące niekorzystnym ukształtowaniem jego sytuacji ekonomicznej oraz jego nierzetelne traktowanie (wyroki Sądu Najwyższego z 3 lutego 2006 roku, I CK 297/05, z 15 stycznia 2016 roku, I CSK 125/15, z 27 listopada 2015 roku, I CSK 945/14, z 30 września 2015 roku, I CSK 800/14, z 29 sierpnia 2013 roku, I CSK 660/12).

Każdy racjonalnie działający uczestnik obrotu prawnego i gospodarczego zdaje sobie sprawę, że w sytuacji, w której podpisuje umowę zawierającą element inwestycyjny, usługi inwestycyjne nie będą nieodpłatne. Ma jednak prawo zakładać, że wysokość opłat zostanie mu przedstawiona w sposób konkretny i zrozumiały, a zarazem, że zostaną one skalkulowane w sposób uczciwy i adekwatny do rozkładu ryzyka związanego z zawieraną umową. W niniejszej sprawie postanowienia warunków ubezpieczenia przewidujące opłatę administracyjną wprowadzają w błąd w zakresie rzeczywistej wysokości opłaty w stosunku do faktycznie inwestowanej składki. Wysokość opłaty administracyjnej stanowiła w ostatecznym rozliczeniu 26,24% składki faktycznie zainwestowanej (4.356 złotych to 26,24% kwoty 16.600 złotych), a miała docelowo stanowić 28,8% całości składek wpłaconych w czasie trwania umowy (6.480 złotych to 28,8% kwoty 22.500 złotych) i to właśnie jest informacja kluczowa z punktu widzenia konsumenta. Należy powtórzyć, że gdyby w miejsce przedstawionego w Tabeli Opłat i Limitów wzoru albo obok niego zawrzeć informację, że opłata administracyjna stanowić będzie 28,8% całości wpłacanych w czasie trwania umowy składek, można byłoby mówić o jasnym i uczciwym sformułowaniu przedmiotowej kwestii. Konsument mógłby wówczas racjonalnie rozważyć, czy w sytuacji, w której całe ryzyko związane z zawartą umową spoczywa na nim, a druga strona nie ponosi żadnej odpowiedzialności za powodzenie inwestycji, chce ponieść taki właśnie ciężar finansowy. Sposób sformułowania spornych postanowień umowy oraz ich rzeczywista treść w kontekście rozkładu ryzyk związanych z umową wskazują na naruszenie dobrych obyczajów na tyle wyraźne i istotne, że według sądu można w niniejszej sprawie mówić o naruszeniu rażącym. W ocenie sądu pobierana przez pozwaną comiesięcznie kwota była rażąco nieproporcjonalna w stosunku do ponoszonego jedynie przez powódkę ryzyka niepowodzenia inwestycji (z wyszczególnieniem różnych kategorii tego ryzyka) i braku jakiegokolwiek ryzyka oraz odpowiedzialności po stronie pozwanej. Powódka nie mogła należycie ocenić tej kwestii w chwili zawierania umowy, gdyż postanowienia warunków ubezpieczenia nie przedstawiały jej w sposób jasny. Została więc postawiona w bardzo niekorzystnej sytuacji, nie mając tego pełnej świadomości wskutek sposobu sformułowania postanowień umowy, co oznacza rażące przekroczenie granic uczciwości i rzetelności po stronie pozwanej.

Zgodnie z przepisem art. 405 k.c., kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.

Stosownie do przepisu art. 410 § 1 k.c., przepisy artykułów poprzedzających stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego. W myśl przepisu art. 410 § 2 k.c., świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.

Odnosząc się do podniesionego przez pozwaną zarzutu przedawnienia, należy wskazać, że zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 13 stycznia 2022 roku (III CZP 61/22), początek biegu terminu przedawnienia roszczenia konsumenta będącego ubezpieczonym lub ubezpieczającym z tytułu zwrotu świadczenia nienależnego, związanego z pobraniem przez ubezpieczyciela w trakcie trwania umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym opłat nie stanowiących kosztów udzielonej ochrony ubezpieczeniowej, na podstawie niedozwolonych postanowień umownych (art. 385(1) KC), nie może rozpocząć się zanim konsument dowiedział się lub, rozsądnie rzecz ujmując, powinien dowiedzieć się o niedozwolonym charakterze postanowienia.

Jeśli chodzi o termin przedawnienia, to w ocenie sądu nie ma tutaj zastosowania art. 819 § 1 k.c., gdyż roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia (nienależnie pobranej opłaty administracyjnej) nie jest roszczeniem z umowy ubezpieczenia – podstawą roszczenia powódki był bowiem art. 410 § 1 k.c. w zw. z art. 405 k.c. Zastosowanie do ustalenia terminu przedawnienia znajduje natomiast przepis art. 118 k.c. Skoro roszczenie powódki wynikało z art. 410 § 1 k.c. w zw. z art. 405 k.c., to nie miało ono charakteru roszczenia o świadczenie okresowe. Stanowisko strony pozwanej w tej kwestii wynika z błędnego przekonania, że roszczenie o zwrot świadczeń uiszczanych okresowo również ma charakter okresowy. Sytuacja kształtuje się natomiast odmiennie, gdyż strona, która uiszczała okresowo nienależne świadczenia może domagać się ich jednorazowego zwrotu w oparciu o przepisy dotyczące zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia. Taka sytuacja ma miejsce w niniejszej sprawie. Roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia ma charakter jednorazowy.

W ocenie sądu początek biegu przedawnienia należało liczyć od wskazanej przez powódkę daty wymagalności roszczenia (24 maja 2022 roku). Wtedy bowiem doszło do rozwiązania umowy między stronami, a więc to najwcześniejszy możliwy do ustalenia moment, kiedy powódka bez wątpienia – na gruncie twierdzeń pozwu sporządzonego przez fachowego pełnomocnika – zdawała sobie sprawę z niedozwolonego charakteru postanowień umowy.

Z tych względów zarzut przedawnienia okazał się chybiony.

Skutkiem stwierdzenia niedozwolonego charakteru postanowień umowy dotyczących opłaty administracyjnej jest to, że powódka nie miała obowiązku, a pozwana nie miała prawa pobierania comiesięcznie opłat administracyjnych. Nie ma racji pozwana podnosząc, że powódce w tej sytuacji przysługuje jedynie roszczenie o należyte wykonanie umowy. Umknęło bowiem uwadze pozwanej, że umowa została dwa lata temu rozwiązana w sposób ważny i skuteczny. Skoro, jak słusznie zauważyła pozwana, inwestowała w fundusz comiesięcznie zbyt niską kwotę, a cała składka bieżąca powinna podlegać alokacji do funduszu (k. 48), to oznacza, że o kwotę zatrzymaną (36 złotych miesięcznie przez 121 miesięcy, co daje w sumie 4.356 złotych) pozwana była bezpodstawnie wzbogacona. W świetle art. 385(1) § 1 k.c. podstawa umowna pobrania tej kwoty od początku była bezskuteczna względem powódki.

Z punktu widzenia oceny skutków stwierdzenia, że wymienione postanowienia umowy mają charakter niedozwolony istotne jest to, jakie kwoty pozwana faktycznie pobrała z tytułu opłat administracyjnych. W niniejszej sprawie bezspornie była to kwota dochodzona pozwem.

O odsetkach ustawowych za opóźnienie orzeczono na podstawie art. 481 § 1 k.c., zasądzając je od 7 września 2022 roku do dnia zapłaty, zgodnie z żądaniem pozwu.

Z tych względów orzeczono jak w punkcie pierwszym wyroku.

O kosztach procesu orzeczono w punkcie drugim wyroku na podstawie art. 98 § 1 i 1(1) oraz art. 108 § 1 zdanie 1 ustawy z 17 listopada 1964 roku kodeks postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.), zasądzając je od pozwanej jako przegrywającej sprawę w całości na rzecz powódki. Na koszty należne powódce, stosownie do art. 98 § 3 k.p.c. złożyły się poniesiony koszt opłaty sądowej od pozwu, opłaty za czynności adwokackie oraz opłaty skarbowej od pełnomocnictwa.